Wraz z wybuchem I wojny światowej, a następnie wojny polsko-bolszewickiej, Polacy znaleźli się w trudnej sytuacji. Każdy z trzech zaborców – Rosja, Austria i Prusy – usiłował zaangażować ich w walkę po swojej stronie. Polacy starali się uchylać przed takim wykorzystywaniem własnych formacji wojskowych. Jednocześnie wciąż liczyli, że przy pomocy wygranych państw uda im się odzyskać niepodległość. Przegrana państw centralnych otworzyła Polakom drogę do utworzenia wolnego państwa.

W czasie trwania konfliktu z lat 1914 -1918 Polacy walczyli w armiach wszystkich zaborców, ponosząc ogromne straty. Szacuje się, że łącznie w armii niemieckiej, rosyjskiej i austro-węgierskiej służyło około 3 milionów Polaków, z czego zginęło 500 tysięcy. Liczby te nie uwzględniają ogromnej rzeszy rannych i w inny sposób poszkodowanych. Pobór wojskowy nie ominął również mężczyzn zamieszkujących nasze tereny.

Ogromną wiedzą i dociekliwością w poszukiwaniu informacji na temat udziału mieszkańców Bystrej Podhalańskiej w I wojnie światowej i wojnie polsko-bolszewickiej wykazał się pan Tadeusz Uczniak. Opracowane przez niego materiały opublikowane zostały na łamach Biuletynu Samorządowego Gminy Bystra-Sidzina. Przy współpracy i pomocy w zbieraniu informacji przez Ojca (z Zakonu Bernardynów) dr Władysława Czarniaka (rodem z Sidziny), udało się ustalić losy 52 mężczyzn - uczestników I wojny światowej - mieszkańców Bystrej (nie wszyscy tu byli urodzeni).

Z ustalonych faktów wynika, że w  pierwszej fazie wojny do wojska zostali wezwani mężczyźni do 42 roku życia, którzy musieli być w pełni sprawni fizycznie i umysłowo. Po dokonanej komisyjnie rekrutacji w Myślenicach, pieszo udali się do koszar do Wadowic, gdzie zostali w większości wcieleni do C. K. 56 pułku piechoty.

W następnej fazie przebiegu działań wojennych została wciągnięta do wojska grupa mężczyzn do 50 roku życia. Kiedy w 1917 roku zaczęło brakować żołnierzy zdolnych do walki, do poboru musieli stanąć nawet głusi i umysłowo upośledzeni.

Trudno ustalić ilu Bystrzanów mogło brać udział w wojnie. W prowadzonej przez pana Tadeusza Uczniaka analizie wzięte zostały pod uwagę lata od 1878 do 1899 r.,  jako roczniki, z których mężczyźni podlegali poborowi. Na  854 osoby urodzone w tym okresie w Bystrej, wojny dożyło 241 mężczyzn. Z tej grupy mężczyzn, odliczyć trzeba 6 mężczyzn w wieku poborowym, którzy zmarli w sposób naturalny w latach 1914-1918.  Domniemywać można, że w wojnie mogło brać udział 235 mężczyzn. Ilu faktycznie ich było – nie sposób dokładnie ustalić, bo z pewnością nie wszyscy zostali zrekrutowani.

Atmosferą wojny żyli wszyscy mieszkańcy wsi mimo, że działania wojenne toczyły się w znacznej odległości. Od 29 września 1914 roku, przez kilka miesięcy w szkole w Osielcu stacjonowało 120 żołnierzy pilnujących mostów i przepustów kolejowych od Bystrej po Maków.  Żołnierze ci mieli za zadanie wychwytywać szpiegów i dezerterów.

Pod koniec listopada 1914 roku pociągiem odbywał się transport wojska, które miało odpoczywać w Zawoi, po krwawej bitwie pod Krzwopłotami, lecz dostali rozkaz wyjazdu z Makowa do Dobrej (zakwaterowali w Chyżówkach). Przejeżdżali konno przez Bystrą również ułani, omijając Osielecką Górę.  Automobilem przez Osielec do Jordanowa i do Marcinkowic udawał się Józef Piłsudski.

W 1916 roku chłopom zabrano bydło i zboże dla wojska, a na cele wojenne Bystrzanie oddali 13 -kilogramowy dzwon z kaplicy.

Okres wojny, dla wszystkich narodów, był okresem ogromnych nieszczęść, cierpień, wyrzeczeń i smutku. Żołnierze ginęli na obcej ziemi „za cesarza i Austrię”.  Losów bardzo wielu z nich rodziny nigdy nie poznały. Wielu „prochy rozwiał wiatr”, a inni pozostali na zawsze w niewoli na syberyjskiej ziemi.

Wskutek powszechnego analfabetyzmu przez kilka lat rodziny nie otrzymywały żadnych listów od swych synów, mężów i ojców. Dopóki za nich decydowali dowódcy, było dobrze, ale kiedy wojna się skończyła i trzeba było wracać, nie wiedzieli jak i gdzie, bo nie umieli czytać i nie znali się na mapach. Niektórzy błądzili kilka miesięcy, zanim udało im się dotrzeć do wsi, w której już często nie zastawali żywych rodziców i krewnych. Tylko garstce udało się szczęśliwie przeżyć. Najczęściej wracali jako inwalidzi wojenni, powiększając armię „dziadów”, kalek i żebraków. Dopóki byli podwładnymi cesarza, mieli zapewnioną opiekę, ale gdy powstała Polska, stali się dla niej uciążliwym balastem.

Pomysł powstania pomnika upamiętniającego walkę o wolność i niepodległość ojczyzny zainicjowany został na początku 2020 r. przez pana dr Krzysztofa Kulkę. Zamysł ten przedstawił Wójtowi i Radzie Gminy, którzy przychylili się do tej idei, tym bardziej że w roku 2020 przypada setna rocznica Bitwy Warszawskiej.

Pomnik upamiętniający mieszkańców Bystrej Podhalańskiej poległych w latach 1914-1920 jest hołdem dla  wszystkich bohaterów, którzy walczyli na frontach I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Jest wyrazem wdzięczności, szacunku i pamięci dla tych, którzy oddali swoje życie za wolność i niepodległość Ojczyzny.  Żołnierzy tamtych wojen już nie ma, dawno odeszli ostatni weterani, ale symboliczne dowody takie jak powstały pomnik,  pozwalają przechować dla następnych pokoleń nie tylko pamięć o bohaterach, lecz także o ogromnej liczbie ofiar, której nigdy więcej ludzkość nie powinna już zobaczyć. Poza kartami książek i w sumie nielicznymi jeszcze wtedy fotografiami są to najważniejsze świadectwa tego, jak tamta wojna była straszna.

Uroczystości odsłonięcia pomnika w dniu 25 sierpnia 2020 r. w obecności pocztów sztandarowych i zaproszonych gości dokonał Wójt Gminy Bystra-Sidzina, pan Stanisław Tempka, Przewodniczący Rady Gminy, pan Krzysztof Drobny oraz pan dr Krzysztof Kulka.

Pomnik poświęcony został przez wikariusza Parafii pw. św. Marcina w Bystrej Podhalańskiej ks. Rafała Wierzbiaka.

Ze względu na pandemię koronawirusa oraz brak możliwości organizacji masowej imprezy, uroczystość dostosowana została do regulacji władz państwowych i sanitarnych.

 

Wspomnieć należy fakt, że na Cmentarzu Obrońców Lwowa (Cmentarz Stryjeński) (kwatera VI) spoczywa Marian Dolajs, syn właścicieli dóbr bystrzańskich (w latach 1889 do 1914). Władysława i Magdaleny z Kozubowska. Marian Dolajs urodził się 22 lipca 1901 roku zginął od kuli ekrazytowej 17 listopada 1918 roku. Miał zaledwie 17 lat.